Der Vrööchjoarschärbet
Di Wengktersch woare vrööjer meess vüel häller dan opp vandaach. Seij koosche dökks böss wiit en der Meärt ereen duere. Männije Kier vreeset et, dot et kraaket, on der Schnie veel sue huech, dot Dou et morjes kloom de Huussdüer av de Poart van der Schtool on der Schopp oppkreesch. Doamött et neet de sier ereenschnüffet, waarte de Blänge van de Ruute joot mött de Welvere taujemäkk. De Venstere van de Schtäll van et Vie weärete mött aa Eärpelssäkk taujehange, on de Poarte, woa der Wengk duer de Rettse duerfimpet, diene se van bönne dökks mött Schtrüebuusche tauschtälle. Aaf on tau jeng ooch et Brongkhoot wiit opp, on dann moosche en der Schopp jruete Schtompe kleen jesäächt on mött de Akks, et Biil av mött et Häijmäts kleenjeschpliete weäre, domött der Oave en de Schtuev av der Bräijkeätel vörr et Vie weär jeschtokkt weäre koosche. Meess woar et der Ärbet van di aa Üeme, di Hootschpien vörr et Aanmaake van de Öäves on et Vernüüss de schnije, weäje se dot noch joot koosche on se ooch Schpien vörr sech sälev vörr de Piif aandeschteäke bruggede.
Mar jewönnlik koam opp et Äng van der Fäbruar dea Tiit, woa di meeste Lüü bejönnete, et Jeschier vörr der Vrööchjoarschärbet de sööke, de sorteere on enoader de maake. Dökks loach alles en ene jruete Rommel dureen, sue dot de Lüü en Söller, Schüer, Schopp on Schtool erömmkroase on en eenem opprüüme diene. Schuffel, Jraavschöpp, Schteäkschöpp, Reek on Schuut kreeche ene noije Schtiel, äs de aa verschliete on kapott jebroake woar; de Täng van de Seäch weärete mött en Viil schärep jevillt; van der Härek on van de Krots waarte di kromm Täng weär jraad jeboare; de Seäss on der Seech moosche se haare; de Kromm diene se reenmaake; Akks on Biil waarte an der Schlippschteen jeschliepe, on de Hüech on der Pöäter waarte van der aanjesotte Rooss jerännicht on mött der Pieserik wi dervüere eävejood dot anger Jeschier eenjevätt. Heij on doa joave se sech ooch noch an et Flekke van Wääschmange on Eärpelskärev draan, äs de Hängele kapott av loas draanhangete on der Boam druutjejange woar. Beij dea Bönneärbet jehuer ooch et Wette van de Schtäll, et Voorhuuss on ooch et Hüsske.
Neävebeij jesooch haane vüel kleen Lüü vrööjer jänn vooss Hüsske. Alleen mar di jerooschde, riijkere Lüü haane et Hüsske en et Wuenhuuss av neäve der Viestool träkk an et Huuss. Beij di jeränger Lüü loach et Hüsske, doamött et neet de sier schtongk, an et Äng van der Jaardepaat onger ene Boom, dea mött Bueneschtaake rongk ömmschtällt woar. Em saat dann mött et näkk Ööchtersch opp ene Bolek äv en schmal Plongk övver e Loak. Beij nött on ueselich Weär woar dot dökks hiel vreessäächtich, besongersch äs meess der Wengk doatau schtivvich on kaat duer di Schtaake fimpet. Vörr et noochsch brooke di Lüü emmer der Kaamerpott, dea onger et Bääd schtong on et morjes en et Hüsske av träkk en der Jaard uutjeschoot weäret.
Mar nou weär tröök nan et Wereke: Äs der Wengter mött et Schnieweär vörrbeij woar, jeng der Ärbet derbuute meess en der Bongert loas. Et eärsch waarte de Bööm uutjeschnie, de door Täkk dehoop jerappt on drüüch Jraass, Nietele on anger Jedrüüsch uutjehärrekt. Alles koam dann opp eene Hoop, on dann waard doavan Vörrke jeschtokkt, wat jewönnlik weäje dot vööch Denge vüel Kwolem joav. Mött de Schöpp waarte Deestele uutjeschteäke on mött de Möössjoffel Mollshööp utreenjeschmiete; et heel dökks lang opp, van der Mool jedööpde Hööp on Jäng on van de Hänne jeschoorde Jaater jliikdeschtriike on taudetreäne. Wiersch waarte di Schtämm van de Bööm mött Kolek tänge Uerraatele, Lüüss on anger kleen Keävere on Wörrem jewett. Beij jood Weär moosch em sech ooch schpaue, dot der Tuun van der Bongert vörr der Uutlööp van de Hänne opp der Tiit uutjebeätert weäret, doamött de Hänne, di weäje et Aijer Lägge äs eärsch Vie en et Vrööchjoar eruutjeloate weärete, neet en der Jaard van de Nabber leepe on alles dureensotte.
Drökk haane di Buere et ooch mött et Schtoolwaater Vaare: Dot Schtoolwaater waard mött de Schtoolwaaterschpomp uut der Seekskäller en e jruet Vaat - et heetet Schtoolwaaterschvaat, Driitvaat av Seeksvaat – jepompt, dot opp en Kaar schtong. Mött di Schtoolwaaterschkaar weäret et nan et Väld jevaare. Doa waard dot Vaat oochte an ene Schuuver oppjemäkk, sue dot dea Seek döchtich schpöötet on jittschet. Di Schtoolwaaterschkaar tooch sech mött dot vool Vaat opp boale Jrongk on schläächte Songks- on Väldweäch hiel schwoar; se sokket neet sälde beij dot Jeweech van di voll Kaar on schwoar Reär mött di iisere Bäng drömm deep een, sue dot dot Peärd et dökks mött de Schmekk drüever kreech, böss et Vaat leechter weäret.
Kort noch jätt van di Schtoolwaaterschpomp: Di Pomp, di opp twie iisere Reär jevaare weäret, haan ene lange Schwängelschtiel, mött dämm duer Opp- on Aafbeweäje dot Schtoolwaater duer e onge an di Pomp aanjeschloate iiser Tsenkroor on e boave aanjeschruuvt Roor huech- on en et Vaat jepompt weäret. Ärr di Schtoolwaaterschpomp ärrvonge waard, jeävet et mar alleen Pompe van Hoot. Di beschtonge uut ene uutjehölde Boom mött ene Süüker mött e Leär draan. Boave woar e Denk äs en Kall uut Hoot; doa woar ene Sokk -–der Jittschlopp – draanjemäkk, ömm dot huechjepompde Waater en et Vaat de läije.
Di kleen Lüü diene tonne: Seij haane en der Rejel jänn Seekspomp on meeke mött der Seekschöpper – dot woar en Tsoart Ömmer an ene lange Schtaak – en hoote Tonn vool, di se mött en jruete hoote Schörrkaar en der Jaard schörjete. Övver di Tonn, di duer iiserräng dehoopjehaane weäret, waard ene Sokk jehange, doamött dea Seek beij dot Schörje nan on duer der Jaard neet druutschpöötet. En et Buenebääd diene se jewönnlik dot lääste uut der Seekskäller, dot tsämlik dekk woar on vörr der Wooss van di Buene, wi se sooche, besongersch der motte weert woar.
Opp dotsälve Maneer wi mött dot Schtoolwaater- on Driitvaare, wat em jeär an ene Reängerdaach dien, doamött dot Schtoolwaater jauw mött der Reänger der Boam eenjeng on der Jeschtongk neet de lang dueret, jeng et ooch mött et Möössvaare. Dea Mööss diene se van der Möösshoav opp de Peärdskaar av opp de Schörrkaar; hea waard dann opp et Väld jevaare av en der Jaard jeschöricht on en enkele Hööp aafjelaane. Doanoa waard dea Mööss mött ene Reek av en Joffel utreenjespräijt. Schieropp jeng nou et Ploore loas; een Vuer na de angere waard ömmjebauwt, böss et jontse Väld ömm woar. Di longk wi an en jraade Liin jeploorde Vuere en sonn jruet Väld van e paar Morje woare schuen aandesien; en enkele Öördvuer veel doabeij jar neet sue sier opp.
En di Jaardes woar dot Ömmjraave eävejood ärich moijsällich. Heij moosch jädde Vuer mött de Jraavschöpp jejraave on dervüere mött en flaake Schöpp aafjeschöppt weäre, doamött dea Mööss, aat Loov, Schtröngk on Onkruut wi Mier on Jraass mött et Jeseech nan onge joot dronger koame. Kwieke, Schtäpp, Kotteschtart on Brännietele moosche van de Voote aan druutjerappt weäre, doamött se neet mier aanschloan koosche. Beij dot Jraave moosch Dou joot opposse, dot di Wortele van de Knuerschelter- on Wimmelterschtrüük, di langs der Jaardepaad schtonge, neet de sier aafjeschteäke weärete. Töscheduer waarte noch flott der Hänneschtool on de Hännehuert reenjemäkk on der Hänneschiit joot verdällt beij et Jraave mött dronger jesotte. Och der Värkes- on Jeeteschtool waarte en eenem noch jauw uutjedoan, ärr et lääste Pongk ömm woar, ömm der Mööss de notse.
Beij jood Weär en der Meärt tot Anfongk Preel, äs der Wengk all jätt boal bleess on äs suejar all dökks opp drüüch schteevende Välder sech drienende on en der Wengk dontsende Heelemännkes uut Schtoav de sien woare, jeng dann dot Jardeneere rechtich loas. Uut hoote Bökkskes, di övver der Wengter vörr et Kiime van de Poateärpel en der Käller schtonge, waarte de Eärpel mött de Kiime na boave jepott. Di Löäker meek em mött de Jraavschöpp av ene Pöäter, woa se ooch all änns Böärke vörr sooche. E paar Pöngele, en Mang av ene Sienkorev vool Poateärpel waarte ooch tsonger uutjedrieve Kiime doabeij jesott, ömm di noij Eärpel neet all opp een Kier riip de häbbe – av et woar suwisue en laate Tsoart. Ooch en et Buenebääd jenge se all de Bueneschtaake sätte. Di Buene doresch Dou ävver neet de vrööch weäje der Vrüüss poate. Ännije versooche ooch all en Kier wiit vörr de Iisshellije on beij schraap Weär Plonte wi Schlaat, Bluemekuel, Koppes, Krotte, Tsälderäij on Tomate de sätte, wat neet sälde duer en entsije Nooch mött Vrüüss jeschtroavt weäret. Jenau sue wechtich woar et, dot Siene van Schpinat, Muere on anger Jesöms eärsch Anfongk böss Mädde Maij de duen, ömm sech vörr der Vrüüss de hoije.Vörr de Ärete moosch ooch emmer joot jesarcht weäre: Wänn di Ärete en lang Vuere jelooch on döchtich mött ene uut e Schtökk Poal mött ene Schtiel draan sälev jemägde Schtömper aanjeschtompt woare, waarte se mött Eärd taujeschmiete. Opp der Tiit moosche ävver, äs se uutkoame, Äreteriiser draanjeschteäke weäre, domött se doadraan huechwosse on neet opp der Jrongk ömmvalle koosche on sue neet rott on vuul weärete. Di Äreteriiser jenge di Mannslüü meestens töscheduer mött en Schörrkaar av en Doijkaar en der Boosch hoale. Jewönnlik waarte Täkk van Eeke jehollt, di, wi se sooche, schtivvijer woare on länger heele.
Sonn Doijkaar – se sooche ooch Schtiipkaar doavüer – waard an twie Bööm jedoijt. Dou koosch se ävver eävejood träkke. Dea Vüerdeel van di Doijkaar woar, dot se onger jädde Boom vüere en Schtiip haan.; en drädde Schtiip woar noch en de Mädde van et anger Äng oochte onger der Kaarebokk, sue dot se opp dreij Schtiipe tsonger se voossdehaane alleen schtoan koosch, wat hiel jemäkklik vörr et Opp- on Aaflaane on vörr sech töscheduer änns van et Träkke av Doije de rääste woar.
Et lääss koam meess vörr de Bloij et Älberebääd noch draan; tösche di Räije moosche et Onkruut jekrutt on di lang Loane aafjeschteäke on ongerjejraave weäre; ooch waarte noch jätt Mööss on dea dekke Driit van der Schtoolwaaterschkäller ongerjewerekt. Ännije, di dea jauwe Mööss on dea dekke Seekskällerdriit all opp anger Plaatse van der Jaard oppjebrukkt haane, jeesselete de Älbere on verschäije anger Plonte mött Kunsdünger av mött en Waater oppjelängde Hännemööss. Neet verjeäte dörvet em ooch et Hüeje van de Eärpel, äs se joot uutjekimmt woare on jätt jrötter Bleär haane, doamött di Vrööchte onger der Dräkk bleefe on neet van de Sonn jröön waarte. Möt dot Jesömms wosset ävver ooch et Onkruut. Dot brooch mött sech, dot et en et Vrööchjoar van Anfongk aan nan et Jraave, Plonte, Poate on Siene vüel Ärbet mött Schuffele on Krue opp de Knien joav. Eävejood woar di Huussvrauw drochter heär, dot ooch et Bluemejäärdsche neet verjeäte weäret: Dot diene se van de Voote aan oppkrotse on , woa et nöddich woar, ömmjraave. Doabeij jehuer ooch, dot dot een av anger Pongk van doov on bevroare Blueme on Plonte uutjedönnt weäre moosch, doamött all de Tsoarte van Blueme weär joot en de Bloij koame.
Allsueleäve waard vrööjer en de Jaardes alles joot böss en de lääste Hött enoader jehaane. Jewönnlik diene et tsavves noch na der Ärbet beij der Buer, en der Panneschopp av en de Kläijkull jaardeneere. Weäje de Lüü woare du mier dan opp vandaach, woa alles de kriije on van et Verdänns de jälle es, opp jau Vrööchte en örre Jaard aanjewiese. Mar se woare ooch schtoot opp örre Jaard mött et jewosse Denge on schtrontsete jeär doamött. En di Nabberschoppe diene se neet sälde ömm de Wäät, wea et eärsch de dekke Buene on Ärete dränn haan on wea et eärschte Koakes Vrööcheärpel on de dekkste Präij haan. Dot woar du dänne örre Schport.
Ääschjoosich ( Aschermittwoch ) 1996
( näijentienhongertsäässonnäijentsich )
Karl Heinz Achten
vreeset – fror; Schtool – Stall; Schopp – Schuppen; ereenschnüffet – hineinzog ( Wind ); Bläng – Fensterblende; Ruute – Scheiben; Welvere – Drehriegel; bönne – innen; Schtrüebuusch – Strohbund; Häijmäts – Heidemesser; Bräijkeätel – Breikessel für Viehfutter; Hootschpien – Holzspäne; Vernüüss – Stubenofen; Reek – Mistgabel; Schuut -.Schaufel; jevillt - gefeilt; Härek – Rechen; Krots – Harke; Seäss – Sense; Seech – Sichte; haare – dengeln; Kromm – Sichel; Hüech – Gerät zum Anhäufeln; Pöäter – Pflanzgerät; Hüsske – hier: Toilette; jerooschde Lüü – bessere Leute; Jaardepaat – Gartenpfad; Nietele – Brennnessel; Schtoolwater – Jauche; Seekspomp – Jauchepumpe; Öördvuer- Restfurche; Knuerschelter – Stachelbeeren; Wimmelter – Johannisbeere; Pongk – Beet; schraap – rauh, trocken; Schtiip – Stütze; Älberebääd – Eerdbeerbeet; Loane – Ableger, Triebe; Jesömms – Sämereien; Präij - Porree
